Khanglai leh KOPPI sui dan

~By Rev.Hangpi Manlun D.Th Student
    UTC, Bangalore
Thupatna: Mihing khat apieng ihileh zi/pasal nei hun chieng a inei ding khu Pasian hing siemsan leh i um ding dan uh ahi hi. Ahin, pichin nua a khat vei beh tambang hinkhuo neitheilouna khu mibahlouna amaw, damlouna jieh ahithei hi. Ahin, akhente lah val sengseng in gam teng leiteng tang sui a sui a,a sukalu sieng ahisih leh Khristmas bong sui a gam teng leiteng sui ding china vang ahisam sih hi. Pasal khat jong ji mujou mama lou in, “Apa kung a pa ka jinei ni ding ni fix phot pouma ni imujou leh lah i postpon na keh” chi vot hi. Tuajieh in kopi ding isuiding chieng ua pilvang ding ahi hi.

Tualeh zi-le-pasal ding pen Pasian kung a jong i thum a nget jing dign uh a hi. Dr. Billy Graham kung a min Khristian Innkuon khu bang hun a pat ding e, chia adoh chieng un aman, “Zi/pasal nei masang kum thum vela pat ding” achi hi. Tuajieh in damsung a kopi ding isuiding chieng un pilvang tah in isui ding uhi.
Pasian in a pan hi: Pasian in khawvel leh asung a siljousie asiem jou in a en a hoi asa mama a; ahin asilsiemte lah ama in hoilou chia a gen masah pen khu pasal ama tang a aum khu ahi. (Gen.2:18). Mr. Miltonin, “Bible a Pasian in hoilou chia agen masah pen khu pasal amatang a um ding ahi” achi hi. Tualeh Pasian in ami siem masahte kung ah “hing pung unla khawvel hing lua dim un” chi in agualjawl hi. (Gen.1:28). Tuajieh in, kopi hoitah nei a hah-le-suon nei ding khu Pasian deidan ahi chi a chieng hi.

Thawmhauna: Judate Rabbi khat in, “ Pasal in anahgu khat amansah akipan in a um maimai theisih a, tuabang ma in numei jong aumna ding mun atun masang in a um maimai thei tuomsih” a chi hi. Tuajieh in khatvei beh dam sung a ji/pasal ding a lungkham lou chi pen mibahlouna leh damthei louna jieh ahithei a, tuabang mite khu akinlam Doctor ki-etsah pai ding ahi avai gei masang in. Tualeh America Council of Life Insurancete suidan in America a mi thawmhau penpente khu College a zillaite ahi uh achi hi.
Tualeh koppiding zi/pasal suiding ten isuiding dan uh Sapten “B” li (4) leh eiham ‘B’ khat a poimaw tahtah agente uh i en ding ua tuate khu:
Background (Kipatna/ pienna): Tamkhu ipienkhiehna, khan letna leh hahtute tan a etchet ding ahi hi. Masang lai-in ipu ipaten jong tamkhu angai khoh mama ua, hahtute apat mi toh kituohlou, damlouna kilawtheinei, (T.B, khantom, sienglou, tulai a HIV&AIDS etc) ngaituana chinglou leh adangdangte khu ana enchien un ana nual uhi. Tamte khu tulai lungtang lam sui (Psychologist) leh itenna mun-le-kim leh pam sui mi ( Environmentalists) ten jong angai khoh mama uhi.

Brain ( Huoh/lungsim) lam: Mihing tahsa piching thoungal, ahin lungsim lam a piching lou leh hoilou leh sienglou mi atam hi. Milungsim koi, mi toh kituohlou leh hoilou zong etchet dign ahi hi.
Belief (Ginna) kibahpi: Khanglai nungah/tangval kopi suidingte gindan kiabahpi leh mipiengthate ma sui ding ahi hi. Tualeh kiten nua chieng in kisiempha ding chite vel kilam etlvotlou ding ahi. Thamlou in khamthei ching leh nete ji/pasal asuilou kei ding ahi. Tambang mite kitenpina khu ahunlou a meithaina leh ji-le- ta ahunlou a sunna ding china hi hi.

Tuaban ah, Khristian nungah/tangvalte ading in zi/pasal ding a gingou mi neilou ding ahi. Ajieh pen doctrine leh gin dan kibangloutaluo mite akiteng chiegn un anua in buaina leh kituohlouna atun thei hi hi. Thamlouin, tuaban ah gindan kibahpi lou adieh in kol leh vaite bang kitenpi lou ahoi dieh hi. Ajieh ahileh Bible in, “Kituohloupi’n ginglou mi toh hahkol puokhawm sih un” achi hi. (11.Kor.6:14).
Bil a suiding ahi: Tulai ikoppi ding isui chieng un amel hoi leh duang chingte i en masa uhi. Ahin, ikoppi ding pen ibil un isuimasa ding ua, tuami umzie ahileh ahin dan leh gamtat dan atheimite kung a doh chien masah ding china ahi. Adieh in hattuom lamkaite (Pastor leh Upa) leh mi muon huaite doh a, ama un ang lungkimpi nah uh leh ahoi tangpi ding hi. Ahin, palai gin umlou najah khah leh ama di ana hei dai ding hi.

Ahin tulai nungah tangval khen khatte khu zu mun, samun lah pou leh conference lah a khat vei kimu a kiteng pai bang itam ua, tuate khu asot dai thei sih hi. Tualai jan khat kiteng, kal khat kiteng chibang igam buaipi natna khat ahita hi. Pastorte ading a bang a buaihuai mama khat ahileh, anakitheng uh inosua masang ana kikhen man chilah beilou adahuai mama hi.

Beautiful/Handsome: Melhoi: Koppi ding suidingten izi/pasal ding isui ding chieng un tamnah ipan ua, ahin amasa lite khu apoimaw masa dingte ahijaw uhi. Tamna igensate, background, brain, belief, bil asuding chite masah jou chieng un tamna beautiful or handsome ah itusuhpan ding uhi. Tualeh kiten masang a jong mel leh puom ajong lungkim sam ding ahi ahisih leh kinin na leh kimudapaina ajong atung thei veve hi.

Tualeh akhente in lah ahausah jieh bang leh ala siem jieh bang akitenpi moh chibang um thei a, tuabang jong bawllou ding ahoi hi.Tualeh kopi ding isuiding chieng ua, aku-le-poimaw mamate khu:
a). Sipdede ding: Adam in ajiding asuilai in Pasian mai/ang sung ah siptah in a ihmu chi ithei uhi. (Gen.2:21-24). Missionary Jim Elotin, “Mangpa deina mun a ih mu(khawl)” achibang in. Pasian kung ah theitopsua in izi/ding pasal ding ngen in siptah in thum in um lei aman ikul-le-poimaw theilou mama ahichieng in ahun tah in ang pia na ding hi. Eiten, Pasian jia kingah joulou a, kiphelep lom a, mikhat in khawvel mingah lah lah ah Pasian ngah hamsa sa pen ing achi bang a, ama jie ingahjou lu chieng in ibuailothei uhi. Tualeh ithumna pen Pasian in chithum in hing dawng/sang jing a,
(1), Ing, achipai pol,
(2).wait, na ngah phot in leh
(3) Ih achipawl aum a, tamte theikhieh ding ahi.
Tuaban ah Isak in aji ding asuilai in lungluttah in apa nna gin-umtah in asem a, apan akul-le-poimaw thei ahichieng in ahun tah in asuohpa Eleazar khu solin Rebeka khu avapui mai hi. Pasian jia ngahjou a gin umtaha Pasian nnasemte khu atop ah lawching teitei uhi.
Tualeh isuiding mite
Na kikipi sui in. (a). Kumthu ah- Numei pasal nei hun akigen tangpi khu kum 20-26 or 30 kikal deu ahi. Tualeh pasal pen kum 26-35 or 40 kikalte ahideu uhi. Ahin tualai siemna pilna leh khantouna tuomtuomte jieh in zi/pasal nei ha/vai gei jong akhoh khol sih hi.

Tualeh kum kikhiet luat khu ahoi sih hi. Adieh in nuemei khu pasal sang anau pang joh hamham ding ahi. Tualeh kum ikikhieh luat chieng un anua ah buaina atun law thei hi.

Numei pasal sang aupat jawh chieng in pasal in nu bawl in abawlthei a, pasal aupat luot jawh chieng in lah pa/ pu bawl in abawl kia thei uhi. Nupa pen lawm bawl akibawl ding ahi hi. Nupa khat aji kum 10 chau a pasal sang aupa jaw in apasal pen khawtai thei jel jela, jong ging lel thei jel hi.

Siemna piln ah: Siemna pilna ah jong kikimthei leh ahoimama ding hi. South India ami khat in America ah Scientist research Centre ah Ph.D ajou hi. Ji mawltah khat anei kha a, aman niteng in siltha tha mu khia jel a, tuachiin asiltha mute aji kung ah agen jeljel a, aji in angaina thei lou in angaisah sih a ama siltha mukhieh te tuni in “Ih ahpi opve aw, ivatotnou keute “ chibang pou in ana dong jel hi. Angaidan uh kibanglou lua ahichieng in apasal khu lungkham in ashilo vot akichi hi.

Tahsa leht dan thu ah: Atangpi in Pasal khu numei sang a alet jawh ding khu duthusam ahi hi. Pasal sang anumei alet joh chieng in aguh in musitna anei nuom a, apasal in atheikhieh chieng in amanu sang a hatjaw hi leh silbawlthei hi na a sualng utna-in, tha gum leh gam tat (Violence) in suhlat asom jelel hi. Thamlouin, numeiten apasalte uh mau uh sang siemna pilna sang jaw leh silbawlthei hi le uh aut jaw uhi.

Nam kibang hithei leh: Nam tuomta lua leh ham-le-pau kibanglouta lua akiten khah chieng un, aguh in buaina atun law thei hi. Ahin tambang a Nam tuom pasal nei dingten ithei ding uh ahileh:
Amau hindan tahtah uah na hing theina diai?
Aman hing dei leh jong a innkuonpiten ang deitahtah na ding uai?
A innkuonpite na lungsiettah theina diai?
Aham apau uh leh a culture uh na jilpei in na siem tahtah na diai? Adieh in numei nam dang neite khun aham apau uh siem a jah khu silhoitah khat ahi.

Zi/Pasal neisa toh kiteng dingte thei dingte: Zi/Pasal dang neisa ahin na kikhen ahisih leh na kidamlousan te toh jong kiteng ding ihileh pilvang tah etchet masah ding a hi. ( a) Akitenpi masah pen toh akikhen tahtah na uai? (b). Kumbang jat asawt ana kiteng ta uai? (c) Akikhen nua un bang chiin aum jeljel na lai uai? (d) Bang jieh akikeh ahi uai, Koi dih lou jawh e? Tate aneita uai? Atate khu nata bang in na enkawl tahtah theina diai? Chite kingaitua masah ding ahi. Tuaban ah apasal/zi in ashisate ahilel bang jieh a shi e, tuali natna nei bang jong hithei ahijieh in pilvan mama ding ahi.

Sisan ki-test masah ding ahi: Tulai natna jau huai HIV/AIDS chite sil jau huai ahitah jieh a ahithei leh kiten masang aki-test mai jong sia lou maithei hi. Ajieh ahileh tam natna khu kum bang jat ahiai khat ahing kilang ahijeh in. Tam atung a igente uh khu ei khanglai ji-le-pasal sui dingten thei in juithei lei ibawlkhiel sih din g uhi. Mangpan simtute jousie khu ji leh pasal hoi mudingin hingma puita hen chi khu kathumna leh deisahna ahi hi.

Laibu ette:
1. Rev.Hangpi Manlun. Khristian Innkuon nuom, Lamka: Manipur Women Christian Association, 2000.
2. Rev. Pumzathang Tombing, Tuailai leh Koppih Zonna, Lamka: Convention Press, 1989.
3. Chawngliana, Kenneth. Nupa Hlimna Thuruk, Aizawl:Exodus Press, 1999.
4. Khristian Thalai Pawl Leadership Training Hand book, 2000.
5. Saibela, K. Nute Lekhabu, Aizawl: Elim Book Wors
Source :http://www.zogamonline.com